ภาวนาวิธานวณฺณนา

[55] สพฺพกมฺมฏฺฐานวเสนาติ อนุกฺกเมน นิทฺทิสิยมานสฺส จตฺตาลีสวิธสฺส สพฺพสฺส กมฺมฏฺฐานสฺส วเสนฯ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺเตนาติ ปิณฺฑปาตปริโภคโต ปฏินิวตฺเตน, ปิณฺฑปาตภุตฺตาวินา โอนีตปตฺตปาณินาติ อตฺโถฯ ภตฺตสมฺมทํ ปฏิวิโนเทตฺวาติ โภชนนิมิตฺตํ ปริสฺสมํ วิโนเทตฺวาฯ อาหาเร หิ อาสยํ ปวิฏฺฐมตฺเต ตสฺส อาคนฺตุกตาย เยภุยฺเยน สิยา สรีรสฺส โกจิ ปริสฺสโม, ตํ วูปสเมตฺวาฯ ตสฺมิํ หิ อวูปสนฺเต สรีรเขเทน จิตฺตํ เอกคฺคตํ น ลเภยฺยาติฯ ปวิวิตฺเตติ ชนวิวิตฺเตฯ สุขนิสินฺเนนาติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย นิสชฺชาย สุขนิสินฺเนนฯ วุตฺตญฺเหตนฺติ ยํ ‘‘กตาย วา’’ติอาทินา ปถวิยา นิมิตฺตคฺคหณํ อิธ วุจฺจติ, วุตฺตํ เหตํ โปราณฏฺฐกถายํฯ

อิทานิ ตํ อฏฺฐกถาปาฬิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปถวีกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – ปถวีกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโตติ อุคฺคหนิมิตฺตภาเวน ปถวีกสิณํ คณฺหนฺโต อาทิยนฺโต, อุคฺคหนิมิตฺตภูตํ ปถวีกสิณํ อุปฺปาเทนฺโตติ อตฺโถฯ อุปฺปาทนญฺเจตฺถ ตถานิมิตฺตสฺส อุปฏฺฐาปนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปถวิยนฺติ วกฺขมานวิเสเส ปถวีมณฺฑเลฯ นิมิตฺตํ คณฺหาตีติ ตตฺถ จกฺขุนา อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ วิย ภาวนาญาเณน วกฺขมานวิเสสํ ปถวีนิมิตฺตํ คณฺหาติฯ ‘‘ปถวิย’’นฺติ วตฺวาปิ มณฺฑลาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโสฯ กเตติ วกฺขมานวิธินา อภิสงฺขเตติ อตฺโถฯ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถฯ อกเตติ ปากติเก ขลมณฺฑลาทิเก ปถวีมณฺฑเลฯ สานฺตเกติ สอนฺตเก เอว, สปริจฺเฉเท เอวาติ อตฺโถฯ สาวธารณญฺเหตํ วจนํฯ ตถา หิ เตน นิวตฺติตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โน อนนฺตเก’’ติ วุตฺตํฯ สโกฏิเยติอาทีนิปิ ตสฺเสว เววจนานิฯ สุปฺปมตฺเต วาติอาทีสุ สุปฺปสราวานิ สมปฺปมาณานิ อิจฺฉิตานิฯ เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘สราวมตฺตํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ โหติ, สุปฺปมตฺตํ ตโต อธิกปฺปมาณนฺติฯ กิตฺติมํ กสิณมณฺฑลํ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน สราวมตฺตํ, อุปริมปริจฺเฉเทน สุปฺปมตฺตํ, น ตโต อโธ, อุทฺธํ วาติ ปริตฺตปฺปมาณเภทสงฺคณฺหนตฺถํ ‘สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา’ติ วุตฺต’’นฺติฯ ยถาอุปฏฺฐิเต อารมฺมเณ เอกงฺคุลมตฺตมฺปิ วฑฺฒิตํ อปฺปมาณเมวาติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘ฉตฺตมตฺตมฺปิ กสิณมณฺฑลํ กาตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ

โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรตีติ โส โยคาวจโร ตํ ปถวีมณฺฑลํ สุคฺคหิตํ นิมิตฺตํ กโรติฯ ยทา จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกตฺวา ตตฺถ นิมิตฺตํ คเหตฺวา นิมฺมีเลตฺวา อาวชฺเชนฺตสฺส อุมฺมีเลตฺวา โอโลกิตกฺขเณ วิย อุปฏฺฐาติ, ตทา สุคฺคหิตํ กโรติ นามฯ อเถตฺถ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา อพหิคเตน มานเสน ปุนปฺปุนํ สลฺลกฺเขนฺโต สูปธาริตํ อุปธาเรติ นามฯ เอวํ อุปธาริตํ ปน นํ ปุนปฺปุนํ อาวชฺเชนฺโต มนสิ กโรนฺโต ตเมวารพฺภ อาเสวนํ ภาวนํ พหุลํ ปวตฺเตนฺโต สุววตฺถิตํ ววตฺถเปติ นามฯ ตสฺมิํ อารมฺมเณติ เอวํ สุคฺคหิตกรณาทินา สมฺมเทว อุปฏฺฐิเต ตสฺมิํ ปถวีกสิณสญฺญิเต อารมฺมเณฯ จิตฺตํ อุปนิพนฺธตีติ อตฺตโน จิตฺตํ อุปจารชฺฌานํ อุปเนตฺวา นิพนฺธติ อญฺญารมฺมณโต วินิวตฺตํ กโรติฯ อทฺธา อิมายาติอาทิ อานิสํสทสฺสาวิตาทสฺสนํฯ

อิทานิ ยถาทสฺสิตสฺส อฏฺฐกถาปาฐสฺส อตฺถปฺปกาสเนน สทฺธิํ ภาวนาวิธิํ วิภาเวตุกาโม อกเต ตาว นิมิตฺตคฺคหณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ เยน อตีตภเวปี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อฏฺฐกถาปาเฐฯ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานีติ จตุกฺกปญฺจกนยวเสน วทติฯ ปุญฺญวโตติ ภาวนามยปุญฺญวโตฯ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺสาติ ตาทิเสเนว อุปนิสฺสเยน สมนฺนาคตสฺสฯ ขลมณฺฑเลติ มณฺฑลากาเร ธญฺญกรณฏฺฐาเนฯ ตํฐานปฺปมาณเมวาติ โอโลกิตฏฺฐานปฺปมาณเมวฯ

อวิราเธตฺวาติ อวิรชฺฌิตฺวา วุตฺตวิธินา เอวฯ นีลปีตโลหิตโอทาตสมฺเภทวเสนาติ นีลาทิวณฺณาหิ มตฺติกาหิ ปจฺเจกํ, เอกชฺฌญฺจ สํสคฺควเสนฯ คงฺคาวเหติ คงฺคาโสเตฯ สีหฬทีเป กิร ราวณคงฺคา นาม นที, ตสฺสา โสเตน ฉินฺนตฏฏฺฐาเน มตฺติกา อรุณวณฺณาฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘คงฺคาวเห มตฺติกาสทิสาย อรุณวณฺณายา’’ติฯ อรุณวณฺณาย อรุณนิภาย, อรุณปฺปภาวณฺณายาติ อตฺโถฯ

เอวํ กสิณโทเส ทสฺเสตฺวา อิทานิ กสิณกรณาทิเก เสสากาเร ทสฺเสตุํ ‘‘ตญฺจ โข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สํหาริมนฺติ สํหริตพฺพํ คเหตฺวา จรณโยคฺคํฯ ตตฺรฏฺฐกนฺติ ยตฺร กตํ, ตตฺเถว ติฏฺฐนกํฯ

วุตฺตปฺปมาณนฺติ ‘‘สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา’’ติ วุตฺตปฺปมาณํฯ วฏฺฏนฺติ มณฺฑลสณฺฐานํฯ ปริกมฺมกาเลติ นิมิตฺตุคฺคหณาย ภาวนากาเลฯ เอตเทวาติ ยํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลวิตฺถารํ, เอตเทว ปมาณํ สนฺธาย ‘‘สุปฺปมตฺตํ วา สราวมตฺตํ วา’’ติ วุตฺตํฯ สุปฺปํ หิ นาติมหนฺตํ, สราวญฺจ มหนฺตํ จาฏิปิธานปฺปโหนกนฺติ สมปฺปมาณํ โหติฯ

[56] ตสฺมาติ ปริจฺเฉทตฺถาย วุตฺตตฺตาฯ เอวํ วุตฺตปมาณํ ปริจฺเฉทนฺติ ยถาวุตฺตปฺปมาณํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลวิตฺถารํ ปริจฺเฉทํ กตฺวา, เอวํ วุตฺตปฺปมาณํ วา กสิณมณฺฑลํ วิสภาควณฺเณน ปริจฺเฉทํ กตฺวาฯ รุกฺขปาณิกาติ กุจนฺทนาทิรุกฺขปาณิกา อรุณวณฺณสฺส วิสภาควณฺณํ สมุฏฺฐเปติฯ ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวาติ วุตฺตํฯ ปกติรุกฺขปาณิกา ปน ปาสาณปาณิกาคติกาวฯ นินฺนุนฺนตฏฺฐานาภาเวน เภรีตลสทิสํ กตฺวาฯ ตโต ทูรตเรติอาทิ ยถาวุตฺตโต ปเทสโต, ปีฐโต จ อญฺญสฺมิํ อาทีนวทสฺสนํฯ กสิณโทสาติ หตฺถปาณิปทาทโย อิธ กสิณโทสาฯ

วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อฑฺฒเตยฺยหตฺถนฺตเร ปเทเส, วิทตฺถิจตุรงฺคุลปาทเก ปีเฐ’’ติ จ วุตฺตวิธินาวฯ กาเมสุ อาทีนวนฺติ ‘‘กามา นาเมเต อฏฺฐิกงฺกลูปมา นิรสฺสาทฏฺเฐน, ติณุกฺกูปมา อนุทหนฏฺเฐน, องฺคารกาสูปมา มหาภิตาปฏฺเฐน, สุปินกูปมา อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐน, ยาจิตกูปมา ตาวกาลิกฏฺเฐน, รุกฺขผลูปมา สพฺพงฺคปจฺจงฺคปลิภญฺชนฏฺเฐน, อสิสูนูปมา อธิกุฏฺฏนฏฺเฐน, สตฺติสูลูปมา วินิวิชฺฌนฏฺเฐน, สปฺปสิรูปมา สปฏิภยฏฺเฐนา’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺฐ. 417; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.234) ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา’’ติอาทินา (ปาจิ. 417; ม. นิ. 1.234; 2.42) ‘‘กามสุขญฺจ นาเมตํ พหุปริสฺสยํ, สาสงฺกํ, สภยํ, สํกิลิฏฺฐํ, มีฬฺหปริโภคสทิสํ, หีนํ, คมฺมํ, โปถุชฺชนิกํ, อนริยํ, อนตฺถสํหิต’’นฺติอาทินา จ อเนกาการโวการํ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อาทีนวํ โทสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวาฯ กามนิสฺสรเณติ กามานํ นิสฺสรณภูเต, เตหิ วา นิสฺสเฏฯ อคฺคมคฺคสฺส ปาทกภาเวน สพฺพทุกฺขสมติกฺกมสฺส อุปายภูเตฯ เนกฺขมฺเมติ ฌาเนฯ ชาตาภิลาเสน สญฺชาตจฺฉนฺเทนฯ

‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต ภควา อวิปรีตธมฺมเทสนตฺตา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม เอกนฺตนิยฺยานิกตฺตา, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชนโต’’ติ เอวํ พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณานุสฺสรเณน รตนตฺตยวิสยํ ปีติปาโมชฺชํ ชนยิตฺวาฯ เนกฺขมฺมํ ปฏิปชฺชติ เอตายาติ เนกฺขมฺมปฏิปทา, สอุปจารสฺส ฌานสฺส, วิปสฺสนาย, มคฺคสฺส, นิพฺพานสฺส จ อธิคมการณนฺติ อตฺโถฯ ปุพฺเพ ปน ปฐมชฺฌานเมว เนกฺขมฺมนฺติ วุตฺตตฺตา วุตฺตาวเสสา สพฺเพปิ เนกฺขมฺมธมฺมาฯ ยถาห –

‘‘ปพฺพชฺชา ปฐมํ ฌานํ, นิพฺพานํ จ วิปสฺสนา;

สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา, ‘เนกฺขมฺม’นฺติ ปวุจฺจเร’’ติฯ (อิติวุ. อฏฺฐ. 109);

ปวิเวกสุขรสสฺสาติ จิตฺตวิเวกาทิวิเวกชสฺส สุขรสสฺสฯ เอวเมเตหิ ปญฺจหิ ปเทหิ ‘‘อานิสํสทสฺสาวี’’ติอาทีนํ ปทานํ อตฺโถ ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ สเมน อากาเรนาติ อติอุมฺมีลนอติมนฺทาโลจนานิ วชฺเชตฺวา นาติอุมฺมีลนนาติมนฺทาโลจนสงฺขาเตน สเมน อาโลจนากาเรนฯ นิมิตฺตํ คณฺหนฺเตนาติ ปถวีกสิเณ จกฺขุนา คหิตนิมิตฺตํ มนสา คณฺหนฺเตนฯ ภาเวตพฺพนฺติ ตถาปวตฺตํ นิมิตฺตคฺคหณํ วฑฺเฒตพฺพํ อาเสวิตพฺพํ พหุลีกาตพฺพํฯ

จกฺขุ กิลมติ อติสุขุมํ, อติภาสุรญฺจ รูปคตํ อุปนิชฺฌายโต วิยฯ อติวิภูตํ โหติ อตฺตโน สภาวาวิภาวโตฯ ตถา จ วณฺณโต วา ลกฺขณโต วา อุปติฏฺเฐยฺยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เตนสฺส นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชตี’’ติฯ อวิภูตํ โหติ คชนิมฺมีลเนน เปกฺขนฺตสฺส รูปคตํ วิยฯ จิตฺตญฺจ ลีนํ โหติ ทสฺสเน มนฺทพฺยาปารตาย โกสชฺชปาตโตฯ เตนาห ‘‘เอวมฺปิ นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชตี’’ติฯ อาทาสตเล มุขนิมิตฺตทสฺสินา วิยาติ ยถา อาทาสตเล มุขนิมิตฺตทสฺสี ปุริโส น ตตฺถ อติคาฬฺหํ อุมฺมีลติ, นาปิ อติมนฺทํ, น อาทาสตลสฺส วณฺณํ ปจฺจเวกฺขติ, นาปิ ลกฺขณํ มนสิ กโรติฯ อถ โข สเมน อากาเรน โอโลเกนฺโต อตฺตโน มุขนิมิตฺตเมว ปสฺสติ, เอวเมว อยมฺปิ ปถวีกสิณํ สเมน อากาเรน โอโลเกนฺโต นิมิตฺตคฺคหณปฺปสุโตเยว โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สเมน อากาเรนา’’ติอาทิฯ น วณฺโณ ปจฺจเวกฺขิตพฺโพติ โย ตตฺถ ปถวีกสิเณ อรุณวณฺโณ, โส น จินฺเตตพฺโพฯ จกฺขุวิญฺญาเณน ปน คหณํ น สกฺกา นิวาเรตุํฯ

เตเนเวตฺถ ‘‘น โอโลเกตพฺโพ’’ติ อวตฺวา ปจฺจเวกฺขณคฺคหณํ กตํฯ น ลกฺขณํ มนสิ กาตพฺพนฺติ ยํ ตตฺถ ปถวีธาตุยา ถทฺธลกฺขณํ, ตํ น มนสิ กาตพฺพํฯ

ทิสฺวา คเหตพฺพตฺตา ‘‘วณฺณํ อมุญฺจิตฺวา’’ติ วตฺวาปิ วณฺณวเสเนตฺถ อาโภโค น กาตพฺโพ, โส ปน วณฺโณ นิสฺสยคติโก กาตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิสฺสยสวณฺณํ กตฺวา’’ติฯ นิสฺสเยน สมานาการสนฺนิสฺสิโต โส วณฺโณ ตาย ปถวิยา สมานคติกํ กตฺวา, วณฺเณน สเหว ‘‘ปถวี’’ติ มนสิ กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อุสฺสทวเสน ปณฺณตฺติธมฺเมติ ปถวีธาตุยา อุสฺสนฺนภาเวน สตฺติโต อธิกภาเวน สสมฺภารปถวิยํ ‘‘ปถวี’’ติ โย โลกโวหาโร, ตสฺมิํ ปณฺณตฺติธมฺเม จิตฺตํ ปฏฺฐเปตฺวา ‘‘ปถวี, ปถวี’’ติ มนสิ กาตพฺพํฯ ยทิ โลกโวหาเรน ปณฺณตฺติมตฺเต จิตฺตํ ฐเปตพฺพํ, นามนฺตรวเสนปิ ปถวี มนสิ กาตพฺพา ภเวยฺยาติ, โหตุ, โก โทโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มหี เมทินี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยมิจฺฉตีติ ยํ นามํ วตฺตุํ อิจฺฉติ, ตํ วตฺตพฺพํฯ ตญฺจ โข ยทสฺส สญฺญานุกูลํ โหติ ยํ นามํ อสฺส โยคิโน ปุพฺเพ ตตฺถ คหิตสญฺญาวเสน อนุกูลํ ปจุรตาย, ปคุณตาย วา อาคจฺฉติ, ตํ วตฺตพฺพํฯ วตฺตพฺพนฺติ จ ปฐมสมนฺนาหาเร กสฺสจิ วจีเภโทปิ โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ, อาจริเยน วา วตฺตพฺพตํ สนฺธายฯ กิํ วา พหุนา, ปากฏภาโวเยเวตฺถ ปมาณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กาเลน อุมฺมีเลตฺวา กาเลน นิมฺมีเลตฺวาติ กิญฺจิ กาลํ จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา นิมิตฺตคฺคหณวเสน ปถวีมณฺฑลํ โอโลเกตฺวา ปุน กิญฺจิ กาลํ จกฺขุํ นิมฺมีเลตฺวา อาวชฺชิตพฺพํฯ เยนากาเรน โอโลเกตฺวา คหิตํ, เตนากาเรน ปุน ตํ สมนฺนาหริตพฺพํฯ

[57] อาปาถมาคจฺฉตีติ มโนทฺวาริกชวนานํ โคจรภาวํ อุปคจฺฉติฯ ตสฺส อุคฺคหนิมิตฺตสฺสฯ น ตสฺมิํ ฐาเน นิสีทิตพฺพํฯ กสฺมา? ยทิ อุคฺคหนิมิตฺเต ชาเตปิ ปถวีมณฺฑลํ โอโลเกตฺวา ภาเวติ, ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติ น สิยาฯ สมีปฏฺเฐน จ น โอโลเกตุํ น สกฺกาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา’’ติอาทิฯ นิสฺสทฺทภาวาย เอกปฏลิกูปาหนาคหณํ, ปริสฺสยวิโนทนตฺถํ กตฺตรทณฺฑคฺคหณํฯ สเจ นสฺสติ, อถาเนน ภาเวตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ วกฺขมาเนสุ อสปฺปาเยสุ เกนจิเทว อสปฺปาเยน การณภูเตนฯ นิมิตฺตํ อาทายาติ ยถาชาตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ คเหตฺวาฯ

สมนฺนาหริตพฺพนฺติ อาวชฺชิตพฺพํ นิมิตฺตนฺติ อธิปฺปาโย, สมฺมา วา อนุ อนุ อาหริตพฺพํ กมฺมฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตนฺติ ตกฺกนโต, สวิเสสํ ตกฺกนโต จ ‘‘ตกฺโก, วิตกฺโก’’ติ จ เอวํ ลทฺธนาเมน ภาวนาจิตฺตสมฺปยุตฺเตน สมฺมาสงฺกปฺเปน อาหนนปริยาหนนกิจฺเจน อปราปรํ วตฺตมาเนน กมฺมฏฺฐานํ อาหตํ, ปริยาหตญฺจ กาตพฺพํ, พลปฺปตฺตวิตกฺโก มนสิกาโร พหุลํ ปวตฺเตตพฺโพติ อตฺโถฯ เอวํ กโรนฺตสฺสาติ เอวํ กมฺมฏฺฐานํ ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กโรนฺตสฺสฯ ยถา ภาวนา ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหติ, เอวํ อนุยุญฺชนฺตสฺสฯ อนุกฺกเมนาติ ภาวนานุกฺกเมนฯ ยทา สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ สุวิสทานิ ติกฺขานิ ปวตฺตนฺติ, ตทา อสฺสทฺธิยาทีนํ ทูรีภาเวน สาติสยถามปฺปตฺเตหิ สตฺตหิ พเลหิ ลทฺธูปตฺถมฺภานิ วิตกฺกาทีนิ กามาวจราเนว ฌานงฺคานิ พหูนิ หุตฺวา ปาตุภวนฺติฯ ตโต เอว เตสํ อุชุวิปจฺจนีกภูตา กามจฺฉนฺทาทโย สทฺธิํ ตเทกฏฺเฐหิ ปาปธมฺเมหิ วิทูรี ภวนฺติ, ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติยา สทฺธิํ ตํ อารพฺภ อุปจารชฺฌานํ อุปฺปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สนฺนิสีทนฺตีติ สมฺมเทว สีทนฺติ, อุปสมนฺตีติ อตฺโถฯ

อิมสฺสาติ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺสฯ องฺคุลิปทปาณิปทาทิโก กสิณโทโสฯ อาทาสมณฺฑลูปมาทีหิ อุคฺคหนิมิตฺตโต ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส สุปริสุทฺธตํ, สณฺหสุขุมตญฺจ ทสฺเสติฯ ตญฺจ โข ปฏิภาคนิมิตฺตํ เนว วณฺณวนฺตํ น สณฺฐานวนฺตํ อปรมตฺถสภาวตฺตาฯ อีทิสนฺติ วณฺณสณฺฐานวนฺตํฯ ติลกฺขณพฺภาหตนฺติ อุปฺปาทาทิลกฺขณตฺตยานุปวิฏฺฐํ, อนิจฺจตาทิลกฺขณตฺตยงฺกิตํ วาฯ ยทิ น ปเนตํ ตาทิสํ วณฺณาทิวนฺตํ, กถํ ฌานสฺส อารมฺมณภาโวติ อาห ‘‘เกวลญฺหี’’ติอาทิฯ สญฺญชนฺติ ภาวนาสญฺญาชนิตํ, ภาวนาสญฺญาย สญฺชาตมตฺตํฯ น หิ อสภาวสฺส กุโตจิ สมุฏฺฐานํ อตฺถิฯ เตนาห ‘‘อุปฏฺฐานาการมตฺต’’นฺติฯ

[58] วิกฺขมฺภิตาเนว สนฺนิสินฺนาว, น ปน ตทตฺถํ อุสฺสาโห กาตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อุปจารสมาธินา’’ติ วุตฺเต อิตโรปิ สมาธิ อตฺถีติ อตฺถโต อาปนฺนนฺติ ตมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุวิโธ หิ สมาธี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ทฺวีหากาเรหีติ ฌานธมฺมานํ ปฏิปกฺขทูรีภาโว, ถิรภาวปฺปตฺติ จาติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิฯ อิทานิ ตานิ การณานิ อวตฺถามุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘อุปจารภูมิยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุปจารภูมิยนฺติ อุปจาราวตฺถายํฯ

ยทิปิ ตทา ฌานงฺคานิ ปฏุตรานิ มหคฺคตภาวปฺปตฺตานิ น อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ ปน ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิกฺขมฺภเนน จิตฺตํ สมาธิยติฯ เตนาห ‘‘นีวรณปฺปหาเนน จิตฺตํ สมาหิตํ โหตี’’ติฯ ปฏิลาภภูมิยนฺติ ฌานสฺส อธิคมาวตฺถายํฯ ตทา หิ อปฺปนาปตฺตานํ ฌานธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา จิตฺตํ สมาธิยติฯ เตนาห ‘‘องฺคปาตุภาเวนา’’ติฯ จิตฺตํ สมาหิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

น ถามชาตานีติ น ชาตถามานิ, น ภาวนาพลํ ปตฺตานีติ อตฺโถฯ จิตฺตนฺติ ฌานจิตฺตํฯ เกวลมฺปิ รตฺติํ เกวลมฺปิ ทิวสํ ติฏฺฐตีติ สมาปตฺติเวลํ สนฺธายาหฯ อุปจารภูมิยํ นิมิตฺตวฑฺฒนํ ยุตฺตนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘นิมิตฺตํ วฑฺเฒตฺวา’’ติฯ ลทฺธปริหานีติ ลทฺธอุปจารชฺฌานปริหานิฯ นิมิตฺเต อวินสฺสนฺเต ตทารมฺมณฌานมฺปิ อปริหีนเมว โหติ, นิมิตฺเต ปน อารกฺขาภาเวน วินฏฺเฐ ลทฺธํ ลทฺธํ ฌานมฺปิ วินสฺสติ ตทายตฺตวุตฺติโตฯ เตนาห ‘‘อารกฺขมฺหี’’ติอาทิฯ

สตฺตสปฺปายวณฺณนา

[59] ‘‘ถาวรญฺจ โหตี’’ติ วตฺวา ยถา ถาวรํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สติ อุปฏฺฐาติ, จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ วุตฺตํฯ ยถาลทฺธญฺหิ นิมิตฺตํ ตตฺถ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา เอกคฺคตํ วินฺทนฺตสฺส ถิรํ นาม โหติ, สุรกฺขิตญฺจฯ สติ-คฺคหเณน เจตฺถ สมฺปชญฺญํ, สมาธิคฺคหเณน วีริยญฺจ สงฺคหิตํ โหติ นานนฺตริยภาวโตฯ ตตฺถาติ เตสุ อาวาเสสุฯ ตีณิ ตีณีติ เอเกกสฺมิํ อาวาเส อวุตฺถอวุตฺถฏฺฐาเน วสนนิยาเมน ตโย ตโย ทิวเส วสิตฺวาฯ

อุตฺตเรน วา ทกฺขิเณน วาติ วุตฺตํ คมนาคมเน สูริยาภิมุขภาวนิวารณตฺถนฺติฯ สหสฺสธนุปฺปมาณํ ทิยฑฺฒโกสํฯ

ทฺวตฺติํส ติรจฺฉานกถาติ ราชกถาทิเก (ที. นิ. 1.17; ม. นิ. 2.223; สํ. นิ. 5.1080; อ. นิ. 10.69; ปาจิ. 508) สนฺธายาหฯ ตา หิ ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตาปิ อรญฺญปพฺพตนทีทีปกถา อิติ-สทฺเทน สงฺคเหตฺวา สคฺคโมกฺขานํ ติรจฺฉานภาวโต ‘‘ทฺวตฺติํส ติรจฺฉานกถา’’ติ วุตฺตาฯ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตนฺติ ‘‘อปฺปิจฺฉตา, สนฺตุฏฺฐิ, ปวิเวโก, อสํสคฺโค, วีริยารมฺโภ, สีล, สมาธิ, ปญฺญา, วิมุตฺติ, วิมุตฺติญาณทสฺสน’’นฺติ อิมานิ อปฺปิจฺฉกถาทีนํ วตฺถูนิ, ตนฺนิสฺสิตํ ภสฺสํ สปฺปายํฯ